اتاق عمل جایی است که دقت، نظم و تخصص در اوج خود قرار می‌گیرد. در این فضا، هر جزئیات از تجهیزات مدرن گرفته تا قوانین سخت‌گیرانه اتاق عمل، نقشی حیاتی در حفظ سلامت بیماران و تضمین نتایج موفقیت‌آمیز جراحی ایفا می‌کنند. در این مقاله به معرفی این فضا، تجهیزات پیشرفته‌اش و بررسی قوانین و مقررات اتاق عمل مانند خط قرمزهای ایمنی، نظافت و مدیریت صدا می‌پردازیم. همچنین، با دستور العمل های اتاق عمل شامل پذیرش و آماده‌سازی بیمار، نقش پرستاران حین عمل و اقدامات ضروری پس از جراحی آشنا می‌شویم. اگر می‌خواهید نگاهی جامع به پشت‌صحنه اتاق عمل داشته باشید و اهمیت هماهنگی این جزئیات را درک کنید، این مقاله اوراطب برای شما است.
معرفی اتاق عمل و ریکاوری
اتاق عمل (Operation Room)، به دلیل اهمیت خدمات جراحی به‌عنوان قلب تپنده بیمارستان شناخته می‌شود. در این فضا بالاترین سطح خدمات درمانی و تشخیصی با استفاده از تجهیزات پیشرفته و تیم جراحی، به بیماران ارائه می‌شود. اعضای تیم جراحی نیز شامل جراحان، متخصصین بیهوشی، پرستاران، تکنسین‌های اتاق عمل و… هستند که برای انجام جراحی‌های مختلف به‌صورت هماهنگ فعالیت می‌کنند. علاوه‌براین، اتاق عمل‌ها براساس نوع، امکانات و پیچیدگی جراحی‌ها به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. هدف از طراحی و ساخت اتاق عمل ارائه بهترین خدمات درمانی با حفظ ایمنی و سلامت بیماران و کادر درمان است.
پس از تمام شدن عمل جراحی، بیمار به اتاق ریکاوری (Recovery Room) منتقل می‌شود تا تحت نظارت دقیق پرستاران و پزشکان به‌هوش بیاید و به وضعیت پایدار برسد. ریکاوری از مهم‌ترین بخش‌های اتاق عمل است که با تجهیزاتی مانند مانیتور علائم حیاتی، پمپ تزریق، ساکشن، خروجی‌های گاز طبی، پریز برق و کلید احضار مجهز شده است. هدف از طراحی و ساخت اتاق ریکاوری، اطمینان از استیبل شدن شرایط بیمار و آماده‌سازی او برای انتقال به بخش بستری یا ترخیص است.
انواع اتاق عمل در بیمارستان
اتاق عمل‌ها بر اساس نوع تخصص به دو نوع اتاق عمل چند تخصصی و اتاق عمل تک تخصصی تقسیم می‌شوند.
اتاق عمل تک تخصصی: این اتاق عمل برای یک نوع خاص از جراحی مانند جراحی قلب، ارتوپدی، مغز و اعصاب و… طراحی شده است. ۳۵ درصد اتاق عمل‌های موجود در یک بیمارستان می‌توانند از نوع اتاق عمل تک تخصصی باشند.
اتاق عمل چند تخصصی (جنرال): این اتاق عمل برای جراحی‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. در بیمارستان‌هایی که عمل‌های مختلف انجام می‌شود، باید ۶۵ درصد اتاق عمل‌های موجود از این نوع باشد.
تمامی اتاق عمل‌ها دارای ریزفضاهایی مانند اتاق اسکراب، انبار استریل فرعی، اتاق القای بیهوشی و فضای پارک برانکارد هستند. این ریزفضاها در مجاورت اتاق عمل‌ها و با دسترسی داخلی چیدمان می‌شوند. علاوه‌براین، اتاق عمل‌های تک تخصصی با ابعاد بزرگ، دارای انبار تجهیزات پزشکی اختصاصی نیز هستند.
تجهیزات اتاق عمل
تجهیزات اتاق عمل را می‌توان به دو دسته کلی تجهیزات ثابت و تجهیزات متحرک تقسیم کرد. تجهیزات ثابت شامل ابزارها و دستگاه‌هایی هستند که به‌صورت دائمی در اتاق عمل نصب شده‌اند، مانند چراغ سیالیتیک و دستگاه بیهوشی. تجهیزات متحرک نیز شامل مواردی هستند که قابل جابه‌جایی بوده و در صورت نیاز استفاده می‌شوند، مانند ست ترالی، دستگاه ساکشن و مانیتور علائم حیاتی. علاوه‌براین، تجهیزات اتاق عمل براساس ناحیه استریل و تمیز نیز دسته‌بندی می‌شوند تا ایمنی و بهداشت محیط به‌خوبی حفظ شود. استفاده از این تجهیزات به ارائه خدمات باکیفیت، بهبود فرآیند عمل جراحی و تسریع انجام آن کمک می‌کند. همچنین، نقش مهمی در ارتقای ایمنی و سلامت بیمار و تیم جراحی ایفا می‌کنند.
محدوده اتاق عمل
فضای اتاق عمل‌ها از نظر کنترل عفونت به دو بخش ناحیه تمیز و ناحیه استریل تقسیم می‌شوند.
ناحیه استریل: این ناحیه مربعی شکل در مرکز اتاق عمل، بالاترین سطح کنترل عفونت را دارد. ناحیه استریل محل حضور تیم اصلی جراحی شامل جراح، کمک جراح و پرستار اسکراب است که پس از اسکراب و گانینگ وارد آن می‌شوند. در این ناحیه هوای بسیار تمیز از دمنده‌های سقفی دمیده و از خروجی‌های کناری خارج می‌شود. این جریان هوا سطح خطرپذیری محدوده را به حداقل ممکن کاهش می‌دهد. کف ناحیه استریل نیز از نظر رنگ با سایر بخش‌ها متمایز است اما هم‌سطح بوده و نظافت آن با حساسیت ویژه‌ای انجام می‌شود. در این ناحیه تجهیزات ضروری مانند دستگاه بیهوشی، الکتروکوتر و ترالی‌ست جراحی نیز قرار دارند.
ناحیه تمیز: این ناحیه در اطراف ناحیه استریل واقع شده و محل فعالیت افرادی مانند پرستار گردشی (سیرکولار) و متخصص بیهوشی است که به‌طور مستقیم در جراحی مشارکت ندارند. نقل و انتقال وسایل و رفت‌وآمدها در این ناحیه صورت می‌گیرد و تجهیزات پشتیبان مانند ترالی بیهوشی و پایه سرم در کنار دیوارهای اتاق عمل قرار می‌گیرند. این ناحیه نقش مهمی در پشتیبانی از فرآیند جراحی و تسهیل فعالیت‌های ناحیه استریل دارد
قوانین اتاق عمل
قوانین و مقررات اتاق عمل به‌منظور ایجاد محیطی ایمن و بهداشتی طراحی شده‌اند تا خطرات احتمالی مانند عفونت‌ها، آسیب‌های ناشی از تجهیزات یا آلودگی‌های محیطی را به حداقل برسانند. در ادامه به برخی از قوانین اتاق عمل مانند خط قرمزهای ایمنی، نظافت، آماده‌سازی دقیق و کنترل صوتی می‌پردازیم.
خط قرمز
خط قرمز، به‌عنوان یک نشانگر یا مانع فیزیکی برای جداسازی مناطق مختلف در اتاق عمل و بخش‌های مرتبط با آن استفاده می شود. این خطوط برای کنترل عفونت و جلوگیری از انتقال آلودگی بین مناطق با سطوح مختلف تمیزی و آلودگی به کار می روند. موارد استفاده از خط قرمز در بخش های مختلف اتاق عمل عبارتند از:
- قبل از ورودی اتاق عمل
- قبل از ورودی اتاق شست‌وشوی اولیه ابزار
- قبل از ورودی اتاق‌های کثیف
- قبل از ورودی رختکن
آمادگی
آمادگی اتاق عمل شامل آماده‌سازی بیمار و محیط فیزیکی اتاق عمل قبل از جراحی است. تمامی مراحل مرتبط با این فرآیند باید با دقت و حساسیت بالا و براساس دستور العمل های اتاق عمل انجام شوند تا ایمنی محیط و افراد حفظ شود. علاوه‌براین، رعایت نکات مراقبتی برای کادر درمان در آماده‌سازی مانند استفاده از اسکراب جراحی، کلاه جراحی، دستکش یکبار مصرف و کفش مناسب، نقش مهمی در حفظ سلامت بیماران و کارکنان دارد.
نظافت اتاق عمل
نظافت اتاق عمل شامل تمیز کردن و استریل کردن محیط و ضدعفونی کردن تجهیزات پزشکی و جراحی است. در فرآیند نظافت محیط، باید از نواحی با کمترین میزان آلودگی شروع کرده و به سمت نواحی با بیشترین میزان آلودگی ادامه داد. همچنین، ضدعفونی کردن ابزارهای جراحی باید براساس سطح بحرانی، نیمه‌بحرانی یا غیربحرانی آن‌ها انجام شود و از روش‌های مناسب برای هر دسته استفاده گردد. طبق قوانین اتاق عمل، در هنگام نظافت باید از تجهیزات مناسب مانند مواد ضدعفونی‌کننده، روپوش پزشکی، دستکش یکبار مصرف، ماسک و… استفاده کرد.
آلودگی صوتی در اتاق عمل
کنترل آلودگی صوتی یکی از اصول مهم در قوانین و مقررات اتاق عمل است که به‌منظور ایجاد محیطی آرام و ایمن برای کارکنان و بیماران، توجه ویژه‌ای به آن می‌شود. این کنترل شامل استفاده از مصالح ساختمانی عایق صوت، طراحی بهینه فضاها (مانند محل قرارگیری رختکن، سرویس بهداشتی و فضای انتظار)، رعایت استانداردهای سطح صدا (حداکثر 45 دسی‌بل)، جلوگیری از بازماندن درها و درزبندی مناسب پنجره‌ها است. رعایت این نکات نقش مهمی در بهبود کارایی و کاهش استرس در محیط اتاق عمل دارد.
پذیرش و آماده‌سازی بیمار پیش از عمل
آماده سازی بیمار طبق دستور العمل های اتاق عمل به حفظ ایمنی و سلامت بیمار و تیم جراحی در تمامی مراحل قبل از عمل کمک می‌کند. این قوانین اتاق عمل شامل موارد زیر هستند:
- مسئول اسکراب یا سیرکولار، بیمار را از کارکنان بخش تحویل می‌گیرد. تحویل شامل کنترل مشخصات بیمار، نوع بیماری، نوع عمل جراحی، محل عمل و مطابقت آن‌ها با پرونده و لیست عمل است.
- برگه مراقبت‌های قبل از عمل و داروهای مصرف‌شده بررسی و امضا می‌شود.
- بیمار از لحاظ بهداشت و حمام، عدم استفاده از عضو مصنوعی، ناخن مصنوعی، دندان مصنوعی، زیورآلات، آرایش و لاک ناخن کنترل می‌شود.
- محل یا عضو جراحی مشخص شده و ناحیه جراحی اصلاح (shave) می‌شود. رضایت‌نامه با امضا یا اثرانگشت بیمار یا ولی قانونی او، رزرو خون، مشاوره‌ها و وسایل یا پروتزهای مورد نیاز کنترل می‌شوند. سپس بیمار با حفظ حریم خصوصی به برانکارد اتاق عمل منتقل می‌شود.
- تمرین تنفس عمیق یا حرکات لازم پس از عمل نیز در صورت نیاز به بیمار آموزش داده می‌شود.
- باتوجه به نوع عمل، وسایل مورد نیاز از نظر تعداد و استریل بودن کنترل می‌شوند.
- پس از اطمینان از آماده بودن اتاق، بیمار با کمک تیم جراحی به تخت عمل منتقل می‌شود.
- وسایل بیهوشی آماده شده و 2 تا 3 ورید مطمئن برای بیمار گرفته می‌شود (براساس نوع عمل).
- ابزارهای جراحی مانند چراغ سیالیتیک، ساکشن، کوتر و میکروسکوپ تنظیم و آماده می‌شوند.
- داروهای مورد نیاز طبق دستور پزشک بیهوشی توسط مسئولین تزریق می‌شوند.
- طبق دستور پزشک بیهوشی و جراح، بیمار در وضعیت مناسب روی تخت قرار داده می‌شود.
- پس از حضور جراح و آماده‌سازی اتاق، بیمار برای پرپ آماده می‌شود.
- بسته‌بندی وسایل جراحی از نظر مشخصات، سلامت، تاریخ استریل و عدم آسیب‌دیدگی بررسی می‌شود.
- پک‌ها و ابزارها طبق اصول استریل باز شده و تا پایان جراحی در اتاق عمل نگهداری می‌شوند.
- برای جلوگیری از خیس شدن بیمار و تخت، اطراف ناحیه پرپ با نشانگرها مشخص می‌شوند.
- قبل از شروع کارهایی که با خون و ترشحات بیمار در تماس هستند، از وسایل محافظ مانند عینک، کفش جلوبسته و گان استفاده می‌شود.
- وسایل مورد نیاز اسکراب بررسی شده و کمبودها توسط فرد سیار تأمین می‌شوند.
- دست‌ها به روش صحیح و طبق زمان استاندارد شسته و خشک می‌شوند.
- گان و دستکش‌ها به روش بسته و با رعایت کامل نکات استریل پوشیده می‌شوند.
آشنایی با اقدامات پرستاری در هنگام عمل
بخشی از دستور العمل های اتاق عمل شامل مجموعه‌ای از اقدامات پرستاری دقیق و هماهنگ هستند که در حین عمل جراحی انجام می‌شوند. این اقدامات نقش مهمی در حفظ ایمنی بیمار، موفقیت عمل و کاهش خطرات احتمالی دارند.
- برای جلوگیری از اتلاف وقت، تمامی نیازهای جراح از قبل پیش‌بینی و آماده می‌شوند.
- بیمار به‌طور مرتب از لحاظ ایمنی و حمایت فیزیکی توسط پرستاران سیار و اسکراب کنترل می‌شود.
- گازهای مصرفی به روشی مناسب برای شمارش آماده می‌شوند. شمارش توسط پرستار سیار، اسکراب و جراح انجام شود.
- نمونه‌های پاتولوژی با همکاری پرستار سیرکولار بررسی و در ظرف مخصوص قرار داده می‌شوند.
- در صورت نیاز به جابه‌جایی بیمار، تکنیک صحیح آن رعایت می‌شود.
- از تماس با قسمت‌های غیر استریل (زیر کمر گان یا خارج از سطح استریل) خودداری می‌شود.
- سوزن‌ها و وسایل تیز بعد از استفاده، در رسیور تحویل گرفته می‌شوند.
- تمامی وسایل ظریف و سوزن‌ها پس از تحویل از لحاظ سالم بودن بررسی می‌شوند.
- وسایل تیز استفاده‌شده در رسیور حاوی گاز مخصوص قرار می‌گیرند.
- سیم کوتر، بای‌پولار و لوله ساکشن در جای مناسب ثابت می‌شوند تا از خم شدن یا انسداد آن‌ها جلوگیری شود.
- در عمل‌های جراحی عفونی، دستور العمل های بهداشتی اتاق عمل مانند استفاده از روکش کفش و تجهیزات یکبار مصرف رعایت می‌شود.
- وسایل مصرفی حین عمل به روش استریل برای پرستار اسکراب باز می‌شوند.
- میزان خونریزی برآورد شده و گازهای خونی مطابق ضوابط مربوطه جمع‌آوری می‌شوند.
- وسایل جراحی، گازها و سوزن‌ها در سه مرحله‌ی هنگام عمل، قبل از بستن لایه زیر جلد و قبل از دوختن نهایی شمارش می‌شوند.
- میزان مایعات مصرف‌شده محاسبه و به بیهوشی و جراح اطلاع داده می‌شود.
- جذب و دفع بیمار (intake و output) ثبت و کنترل می‌شوند.
- پانسمان نهایی با کمک جراح انجام می‌شود.
- وسایل و پارچه‌های آلوده از بیمار دور شده و سپس بیمار با پوشش مناسب برای انتقال به ریکاوری آماده می‌شود.
- تمامی اقدامات، مشاهدات پرستار، خونریزی، نتایج شمارش وسایل و وضعیت بیمار در فرم گزارش پرستاری ثبت می‌شوند.
تبصره‌ها:
برای جلوگیری از انتقال عفونت و حفظ آرامش، باید از صحبت و رفت‌وآمد غیرضروری در اتاق عمل پرهیز شود.
وسایل تیز و برنده با پنس در داخل ظرف ایمنی (safety box) انداخته شوند.
تمامی افراد حاضر در اتاق عمل، شامل جراحان و کارکنان، باید از ماسک، عینک محافظ و گان استفاده کنند.
آشنایی با دستورالعمل‌ها و اقدامات لازم پس از جراحی بیمار و تجهیزات لازم
پس از پایان عمل جراحی برای اطمینان از ایمنی بیمار، کنترل عفونت و مدیریت صحیح تجهیزات باید اقدامات لازم انجام شود. این اقدامات شامل بررسی وضعیت بیمار، انتقال ایمن به ریکاوری و نظارت دقیق بر وسایل و محیط اتاق عمل هستند. در ادامه به بیان دستور العمل های اتاق عمل پس از جراحی می‌پردازیم:
- پس از بررسی وضعیت بیمار و بالا بردن نرده‌های کنار برانکارد، انتقال بیمار به ریکاوری با همکاری متخصص بیهوشی، جراح، پرستار اسکراب و پرستار گردشی انجام می‌شود. بیمار همراه با گزارش کامل تحویل مسئول ریکاوری می‌گردد.
- نمونه‌های پاتولوژی بررسی شده و پس از اطمینان از صحیح بودن مشخصات و برچسب‌ها، توسط پرستار اسکراب یا گردشی در دفتر مخصوص ثبت و به بخش پاتولوژی ارسال می‌شوند.
- گزارش دقیق و کامل عمل جراحی نوشته شده و تحویل مسئول ریکاوری می‌شود.
- وسایل جراحی به‌طور منظم توسط پرستار اسکراب جمع‌آوری شده و برای شست‌وشو و ضدعفونی آماده می‌شوند.
- آمادگی اتاق عمل برای شست‌وشو به مسئول مربوطه اطلاع داده شده و بر نظافت آن نظارت می‌شود.
- در صورت بروز هر مشکل یا وضعیت غیرعادی، فوراً به مسئول اتاق عمل اطلاع داده می‌شود.
- وضعیت بیمار هنگام ورود به ریکاوری همراه با زمان ورود توسط پرستار ریکاوری ثبت می‌شود.
- راه‌های تنفسی بیمار بررسی و در صورت نیاز ساکشن می‌شود.
- اگر آسیبی به گردن بیمار وارد نشده باشد، سر بیمار به یک طرف چرخانده می‌شود تا خروج ترشحات و تنفس راحت‌تر شود.
- دستگاه پالس اکسی‌متری به بیمار متصل می‌شود.
- علائم حیاتی بیمار هر ۱۵ دقیقه اندازه‌گیری و ثبت شده و هرگونه تغییر به پزشک جراح و متخصص بیهوشی اطلاع داده می‌شود.
- تمام اتصالات بیمار (مانند درن، همووگ و چست تیوب) به‌صورت مرتب بررسی و در جای خود محکم می‌شوند.
- محل قرارگیری صفحه کوتر از نظر سوختگی، قرمزی یا تاول کنترل می‌شود.
- در صورت هوشیاری بیمار، پایداری علائم حیاتی و وضعیت مساعد، اجازه انتقال به بخش صادر و ثبت می‌شوند.
- هنگام انتقال بیمار به بخش، وضعیت او و تمام اقدامات انجام‌شده به‌صورت کتبی در پرونده ثبت می‌شوند.
- وضعیت بیمار از طریق تماس تلفنی به اطلاع پرستار مسئول بخش می‌رسد.
- بیمار همراه با توضیحات مربوط به وضعیت او و موارد پیگیری حضوری به کارکنان بخش تحویل داده می‌شود.
جمع‌بندی
در این مقاله با معرفی اتاق عمل، انواع آن، بخش‌های مختلف و تجهیزات موردنیاز، چارچوبی کلی از این فضا ترسیم شد. همچنین، محدوده‌های استریل و تمیز به همراه قوانین مهم اتاق عمل مانند اصل خط قرمز، آمادگی و کنترل آلودگی صوتی بررسی شدند. رعایت این اصول و مقررات اتاق عمل نه‌تنها به بهبود کیفیت جراحی و حفظ سلامت کادر درمان و بیماران کمک می‌کنند، بلکه آرامش و اطمینان خاطر آن‌ها را فراهم می‌کنند.
اقدامات پرستاری حین عمل، پذیرش و آماده‌سازی بیماران و مراقبت‌های پس از جراحی نیز نشان‌دهنده اهمیت همکاری تیمی و اجرای دقیق دستورالعمل‌ها در این فرآیند پیچیده هستند. به‌طور کلی، موفقیت در اتاق عمل نتیجه هماهنگی کامل بین افراد، تجهیزات، و رعایت دقیق قوانین، مقررات و دستور العمل های اتاق عمل است. درک و اجرای این موارد به همه افراد کمک می‌کند تا در مسیر ارتقا کیفیت خدمات درمانی گامی مؤثر بردارند.